Pałac Opatów w Oliwie w Gdańsku to jeden z obiektów, które nadają niepowtarzalnej atmosfery całemu Pomorzowi. Składa się on z dwóch budynków różnych okresów. Skrzydło, które przylega od wschodu i północy do angielskiej części parku, tworzy Stary Pałac. Według opowieści klasztornych, na tym miejscu stał dawny zamek książąt pomorskich. Kompleks pałacowy był wykorzystywany przez opatów z sąsiedniego klasztoru cystersów. Najstarsze fragmenty rezydencji pochodzą z XV wieku, wówczas odbywały się liczne przebudowy i rozbudowy – pisze gdansk-future.eu.
Lokalizacja
Oliwa to najbardziej wysunięta na północ dzielnica Gdańska, która rozciąga się na szerokiej równinie i sięga od podnóża stromych, miejscami ponad 100-metrowych wzgórz morenowych aż do oddalonego o około 3 km wybrzeża morskiego. Przez jego terytorium przepływa mała rzeka Oliwa. Do niej wpadają wody trzech innych niewielkich strumieni, odżywiających dno poszczególnych dolin polodowcowych. Na tych równinach biegną stare drogi, z których najbardziej wysunięta na północ jest teraz wyasfaltowana. Ta droga była kiedyś drogą pocztową, a do początku XIX wieku – główną arterią komunikacyjną prowadzącą z zachodniej części Pomorza przez Oliwę do oddalonego o 9 km Gdańska.
Opactwo cystersów powstało pod koniec XII wieku u ujścia doliny potoku Oliwskiego u podnóża 100-metrowego wzgórza, które dawniej nosiło nazwę Pachołek. Miejsce to zawsze było zamieszkane od epoki brązu. Za założycieli klasztoru uważani są książęta gdańsko-pomorscy, którzy według legendy mieli domek myśliwski na miejscu Starego Pałacu.
W XXI wieku to miejsce coraz częściej przyciąga turystów i faktycznie jest częścią historycznej zabudowy miasta.
Znaczenie i ważność
Pałac Opatów przyjął podstawowe formy architektoniczne w czasach średniowiecza. Już wtedy zostało stworzone przestrzenne planowanie, charakterystyczne dla cysterskiego rządu. Obok kościoła klasztornego znajduje się kompleks klasztorny z krużgankami i wewnętrznym dziedzińcem, budynki gospodarcze należące do klasztoru i opata, mur klasztorny z bramą, kościół parafialny z cmentarzem będącym przez wieki patronatem cystersów. W okresie wczesnonowożytnym został zbudowany kompleks mieszkalny Opatów z pałacem, szklarnią i ogrodem.
Stylistycznie i programowo architektura kościoła klasztornego odwołuje się do wielkich realizacji gotyku ceglanego na Pomorzu Zachodnim, Danii i północnych Niemczech, chociaż w monumentalnej budowli gotyckiej zachowały się elementy pierwotnego założenia romańskiego. Na niezwykle wysoki status artystyczny tego kościoła wskazuje również bogate, prawie pełne wyposażenie i dekoracja najwybitniejszych artystów epoki manieryzmu i baroku działających na Pomorzu: Abrahama van den Blocke, Hermanna Hana, Jana Wulfa z Ornety i innych.
Opactwo jest miejscem o szczególnym znaczeniu historycznym z powodu ważnych wydarzeń i znaczących osobistości. Fundacja klasztorna gdańskich namiestników w imieniu Piastów, najstarsza na Pomorzu Gdańskim, była dla nich pierwszym krokiem na drodze do uzyskania samodzielności politycznej i tytułu książęcego.
Klasztor od momentu założenia służył jako nekropolia dla rodziny władców (pochowani są tu władcy Pomorza Gdańskiego: książę Sambor I, namiestnik gdański Mściwój I, książęta Świętopełk i Mściwój II), później opaci i biskupi.
W Oliwie powstały dokumenty, które stanowią najstarszą grupę źródeł pisanych dla Pomorza Gdańskiego. 7 października 1587 roku król Zygmunt III Waza podpisał w Oliwie Pacta conventa (obowiązek króla).
3 maja 1660 roku w Małym Refektarzu podpisano traktat między Rzecząpospolitą Obojga Narodów a Szwecją zwany Pokojem Oliwskim. Tradycja upamiętniania tego wydarzenia trwa do dziś, a Sala Pokoju jest jednym z pomieszczeń muzeum diecezjalnego. Oliwę odwiedzili m.in. królowie Przemyśl II, Kazimierz Jagiellończyk, Zygmunt III Waza, Władysław IV z żoną Ludwiką Marią, Jan Kazimierz, August II i August III.
Po śmierci opata Jacka Rybińskiego w 1782 roku w pałacu mieszkali mianowani przez króla pruskiego opaci: Karol, a następnie Józef Hohenzollern. Po śmierci ostatniego opata pałac został rozbudowany dopiero w 1869 roku, kiedy w budynku zamieszkała kuzynka króla pruskiego Maria Hohenzollern.
Najstarsza instytucja zakonna na Pomorzu Gdańskim
Pomysł założenia osady cysterskiej w Oliwie przypisuje się Sobiesławowi (znanemu jako Subisław). Legenda głosi, że książę Sobiesław oddalił się od swojej drużyny podczas polowania na jelenia. Nagle zaatakował go odyniec. Rannego księcia znalazł pustelnik, który opatrzył go i przenocował w swojej pustelni.
W nocy Sobiesławowi przyśniła się świetlista postać z gałązką oliwną w dłoni. Książę postanowił założyć klasztor w miejscu wskazanym przez niebiańską istotę, o czym poinformował towarzyszy, gdy go znaleźli. Postanowił także ochrzcić się, ponieważ do tego czasu był poganinem.
Tradycja klasztorna wspomina, że książę sprowadził pierwszych mnichów w 1170 lub 1175 roku. Historycznie nie jest to potwierdzona informacja, choć niewykluczone, że księcia odwiedzili cystersi z Danii i on zamierzał osiedlić je na stałe.
W XII wieku istniała już diecezja obejmująca Pomorze Gdańskie. Powstanie biskupstwa w Kruszwicy i Włocławku datuje się na lata 1123-1124. W tym okresie swoją działalność rozpoczął także kościół parafialny w Gdańsku. W 1156 roku połączono ich w jedną diecezję kujawską ze stolicą we Włocławku. Należał do niej archidiakonat pomorski w Gdańsku.
Sambor I, syn Sobiesława, ufundował klasztor w 1186 roku. Grupę cystersów prowadził Duńczyk Bernard Dithard, który również został pierwszym opatem. Klasztor w Kołbaczu był filią duńskiego klasztoru w Esrom. Był jeszcze za młody, by samodzielnie wysłać kilkunastu mnichów do nowego zakładu, więc mnisi, którzy przybyli do Oliwy, w większości pochodzili z Danii.
Około 1200 roku cystersi zbudowali klasztor i oratorium, które na przestrzeni wieków przekształciło się w dzisiejszy kościół archikatedralny. W 1188 roku oficjalnie podpisano akt fundacyjny. Klasztor otrzymał cenne przywileje, które pozwalały mu uzyskiwać dochody w szczególności z rybołówstwa i młynów nad rzeką Oliwą (na przestrzeni wieków powstało ponad dwadzieścia tzw. młynów, w tym młyny zbożowe, prochowe, olejarnie, kuźnie i inne ). W skład sakralnego kompleksu wchodziło także kilka wsi, wśród nich Oliwa.
Dobroczyńcy i wrogowie
Klasztor miał dobroczyńców w każdym wieku, ale miał też i wrogów. W 1226 roku budowla została doszczętnie obrabowana i spalona przez Prusów Pomezańskich i Warmińskich. W 1236 roku ponownie napadli na Oliwę, paląc klasztor i zabijając sześciu mnichów i 34 służących.
Opactwo przetrwało także kilka represyjnych ataków ze strony Krzyżaków. Budowlę sakralną spalili podczas wojny z księciem Świętopełkiem, który był dobroczyńcą klasztoru. Kompleks był również obrabowany w 1247 i 1252 roku.
W XIII wieku cystersi oliwscy zostali zwolnieni z dziesięciny przez papieża Honoriusza III. Stało się to później powodem sporów z biskupem kujawskim Michałem, który nawet ekskomunikował mnichów z Oliwy. Cystersi uciekli do papieża, który w 1245 roku wyłączył ich spod władzy biskupa i nakazał zdjąć ekskomunikę.
Okres panowania Zakonu Krzyżackiego
W 1308 roku Oliwa znalazła się w zasięgu władzy krzyżackiej. W tym samym roku władzę tę uznał opat Rüdiger. Pomimo powszechnego zatwierdzenia własności opactwa oliwskiego przez Wielkiego Mistrza zakonu krzyżackiego Karola z Trewiru w 1312 roku, początkowo toczyło się wiele sporów własnościowych i terytorialnych pomiędzy klasztorem cystersów a zakonem krzyżackim. Z tego powodu na prośbę opata oliwskiego papież Jan XXII potwierdził własność klasztoru w 1320 roku.
W 1323 roku biskupi warmińsko-pomezańscy również dokonali oficjalnego potwierdzenia majątku opactwa. Jednak opaci oliwscy uznali zwierzchnictwo zakonu krzyżackiego. Bronili ich nawet w czasie sporu krzyżackiego z władcami Polski przed obliczem papieża. Nie przeszkodziło to cystersom w 1325 roku, mimo wyraźnego zakazu Krzyżaków, zapłacić świętopietrza (czyli podatek kościelny) biskupom polskim.
Ostatecznie spory Oliwy z Krzyżakami zakończyły się w 1342 roku, kiedy Wielki Mistrz Ludolf König wydał przywilej zatwierdzający wszystkie dobra cysterskie.
Wpływy luteranizmu w Oliwie
W XVI wieku w Oliwie aktywnie szerzył się luteranizm. W 1549 roku opatem został Lambert Schlieff, który był zwolennikiem protestantyzmu. Wybór na korzyść tej postaci został dokonany właściwie pod naciskiem rodziny Loitzów, która miała na króla niemały wpływ. Kandydaturę poparł także biskup warmiński.
W 1555 roku król Zygmunt August zapewnił Schlieffowi dożywotnie opactwo. Kronika oliwska nazwała Schlieffa osobą nieuczoną, nieposłuszną, która roztrwoniła majątek opactwa, co w 1557 roku doprowadziło do usunięcia go ze stanowiska opata. Stało się to podczas oskarżenia Schlieffa o różne przestępstwa. Król przestał go popierać, ale pod wpływem potężnych protektorów ponownie mianował go opatem. W 1559 roku Schlieff zmarł w drodze do opactwa, ale zdarzył mianować na swojego następcę Mikołaja Lockę.
Sytuacja opactwa nie poprawiła się znacząco. Materialna – związana z odbudową zniszczeń po 1577 roku і duchowa – rezultaty walk o stanowisko opata, pogłębione działalnością kolejnych „zwycięzców” tych walk, z których żadnemu nie zależało na duchowym rozwoju świętego miejsca. Przeor Klemens Montau, którego zapamiętano jako pijaka i poszukiwacza przygód, również nie interesował się duchowością. W 1588 roku w Oliwie szalała zaraza.
Panowanie dynastii Waza
W 1594 roku zakończono remont kościoła. W tym samym roku Oliwę odwiedził król Zygmunt z żoną Anną. Arcykatolicki władca bardzo upodobał sobie święte miejsce – latem 1598 roku spędził w klasztorze ponad miesiąc, a jesienią ponownie odwiedził Oliwę. W 1603 roku uzyskał od papieża Klemensa VIII prawo używania infuły i pastorału dla opata oliwskiego. W 1623 roku, gdy król Zygmunt przebywał w Gdańsku, opactwo odwiedziła jego druga żona Konstancja Austriaczka.
Pierwsze organy w kościele powstały w 1603 roku, a ambona – w 1605 roku. W 1605 i 1608 roku odbudowano mury klasztorne, ze względu na realne zagrożenie ze strony Szwedów. Zagrożenie musiało być poważne, skoro skłoniło cystersów do przeniesienia archiwum i skarbca do Gdańska.
W 1635 roku Oliwę odwiedził król Władysław IV, nuncjusz papieski Honoriusz Visconti i poseł Francji d’Avaux. W 1646 roku właśnie w Oliwie odbyło się oficjalne powitanie królewskiej narzeczonej – księżniczki Mantui Marii Ludwiki. Księżniczkę powitał orszak dyplomatów i urzędników państwowych w imieniu króla Władysława i całego państwa. Pięć lat później Maria Ludwika, tym razem ze swoim drugim mężem, królem Janem Kazimierzem, ponownie przyjechała do Oliwy.
Po zakończeniu wojny ze Szwecją opat Adam Trebnic zmarł w 1630 roku. Później klasztor stracił znaczną część swojego wyposażenia.
Likwidacja opactwa
Dla Oliwy wiek XV okazał się okresem kryzysu. Krzyżacy nałożyli na opactwo duże obciążenia podatkowe. To oburzyło lokalną społeczność. W czasie wojny trzynastoletniej opactwo aktywnie wspierało Rzeczpospolitą Obojga Narodów, a pod koniec wojny weszło w skład królestwa.
W czasie powstania gdańskiego 1577 roku opactwo przyjęło stronę Rzeczypospolitej Obojga Narodów. W odpowiedź gdańscy protestanci obrabowali i częściowo zniszczyli kompleks. Ostateczne zwycięstwo wojsk królewskich zobowiązało miasto do zrekompensowania klasztorowi do 20 tysięcy guldenów, co pozwoliło na dokończenie budowy.
W 1626 roku podczas wojny trzydziestoletniej wojska szwedzkie Gustawa II ponownie poważnie uszkodziły opactwo oliwskie. Rozpoczął się proces odbudowy lokalu, opracowania i realizacji nowego wystroju w stylu rokoko. Powstają liczne obiekty przemysłowe: prochownia i filcownia, artykuły papiernicze, kuźnia, tartak. Ogrody pałacowe również zostały zaaranżowane w stylu francuskim przez słynnego opata Jacka Rybińskiego. Jeszcze jedna część parku urządzona jest w stylu angielskim, z pergolami, mostkami i wodospadem. Ostatni opat Joseph Hohenzollern-Hechingen sprowadził egzotyczne rośliny do dekoracji parku.
W 1772 roku pierwszy rozbiór Polski przeniosła opactwo pod panowanie pruskie. Nowy reżim zakazał przyjmowanie nowicjuszy do Oliwy od 1820 roku, a klasztor został zlikwidowany w 1831 roku. Dobra klasztorne zostały podzielone między króla i miasto Gdańsk. Zniszczono nowicjat i infirmerię, inne budynki klasztorne przystosowano do potrzeb parafii.
Cechy klasztoru w Oliwie
Klasztor cystersów jest jedną z trzech najdłuższych budowli sakralnych w Polsce, jego długość zewnętrzna wynosi 107 metrów, a wewnętrzna – 97,6 metra. Jest to jednak budynek bardzo wąski i stosunkowo niski: szerokość nawy głównej wynosi 8,5 metra, a razem z dwiema nawami – 19 metrów. Wysokość nawy pod wynosi 17,7 metra. Wnętrze składa się z trzech naw, transept, prezbiteriumu i nawy obiegowej.
Organy są dobrze znaną muzyczną cechą budowli. Kościół jest szczególnie znany z rokokowych organów, zbudowanych w latach 1763-1788 przez Johanna Wilhelma Wulffa, jednego z mnichów cystersów. Organy mają kształt podkowy, 7876 piszczałek i bardzo często oferują koncerty. Niektóre ich elementy można przesuwać w zależności od odtwarzanej muzyki.
Ołtarz główny i apsyda są bardzo interesujące dla turystów. Ołtarz główny na drugim końcu nawy, również w stylu rokoko, pochodzi z 1688 roku. Dominuje w nim bardzo bogata dekoracja okalająca okrągły witraż. Dekoracja ta jest podobna do obłoku, z którego wychodzą głowy aniołów, Chrystus w chwale, Mojżesz z tablicami prawa.
Styl gotycki i rokoko
Budowla przyjęła lekkie formy w stylu rokoko. We wnętrzu fasady pałacu można zobaczyć kafelki, duże okna oraz wyszukane dekoracje z pilastrami, panelami i popularnym wówczas motywem rocaille.
We wnętrzach pałacowych zachowały się dekoracje sztukatorskie, boazeria i kominek z białego marmuru. W XVII wieku powstał tzw. Nowy Pałac, który ostateczny kształt uzyskał w latach 1754-1756. Prace wykonano według projektu architekta Efraima Szregera, który później stał się prekursorem architektury klasycyzmu. Odbudowę pałacu zlecił szanowny opat Jacek Rybiński.
Pałac prezentuje się imponująco od strony południowej, wraz z francuską częścią Parku Oliwskiego tworzy niepowtarzalną kompozycję architektoniczną i przyrodniczą. Kompleks nadal ciekawie kontrastuje z gotycką budowlą dawnego kościoła klasztornego.
Muzeum w Pałacu Oliwskim
W 1927 roku w zabytkowym pałacu otwarto ekspozycje muzealne. Instytucja działała pod nazwą „Staatliches Landesmuseum für Danziger Geschichte”, jej działalność związana była z historią Gdańska i okolic. Pod koniec II wojny światowej pałac rokokowy spłonął, ale w ciągu kilku lat zabytek został odbudowany.
Wyjątkowy budynek ponownie pełni funkcję muzeum, przez pewien czas jako oddział sztuki współczesnej Muzeum Narodowego w Gdańsku. Wśród eksponatów zgromadzonych wewnątrz znajduje się około 300 dzieł sztuki powojennej: malarstwa, rzeźby, tkaniny artystycznej. Pewien nacisk położono na sztukę Pomorza. Warto zwrócić uwagę na twórczość takich uznanych artystów jak Jan Cybis, Maria Jarema, Tadeusz Kantor, Andrzej Wróblewski i wielu innych.
Pierwsza wystawa dotyczyła 750-lecia osadnictwa cystersów w Oliwie, które wówczas obchodzono. Uroczyste otwarcie muzeum odbyło się w 1928 roku.
